maandag 1 november 2010

Interview met Bart Moeyaert over Het Paradijs

Een openhartig gesprek over het belang van wederzijds begrip tussen twee (naakte) mensen. Bart Moeyaert over Het Paradijs.

Is Het Paradijs ontstaan op aanvraag van het Nederlands Blazers Ensemble, of omdat het verhaal van De Schepping eigenlijk niet af was?
Moeyaert: Het ging heel eenvoudig: de samenwerking was heel leuk en we hadden afgesproken nog eens samen te werken. Maar je weet hoe dat gaat: zo'n dingen worden gezegd, maar het komt er niet meteen van. Na de laatste voorstelling was het duidelijk dat we een vervolg zouden maken op De Schepping. Sterker nog: we besloten om er een trilogie van te maken: de schepping, het paradijs en de dood.

Naar die dood verlangt Eva. Is dat niet een beetje raar, aangezien ze in het Paradijs leeft?
Moeyaert: "Ik heb alle bestaande verhalen over het Paradijs nagelezen en bestudeerd. Iedereen weet ongeveer hoe het in elkaar zit: twee naakte mensen, een appel en een slang. Ik wilde geen clichés, de erfzonde kan ook anders ingevuld worden. Het gaat erom te verlangen naar iets dat niet hoort. Ik heb al van velen een geschrokken, zelfs geschokte reactie gekregen. Verlangen naar de dood terwijl je in het Paradijs leeft, dat hoort niet. En net daar staat die appel voor. Dus daar heb je de erfzonde, zonder cliché.
Wist je dat er eerst een andere vrouw in het Paradijs was? Lilith heette ze, maar ze was te gevaarlijk, want ze was evenwaardig aan Adam en een vamp. Dus werd ze vervangen door Eva, die ondergeschikt is aan Adam. Ik wilde geen twee vrouwen, dat zou het verhaal te complex en te volwassen maken. Het moest een helder verhaal blijven, net als De Schepping. Dus gooide ik het over een andere boeg. Ik heb oude — echt oude, uit 1870 — tuinboeken gelezen en ontdekte wat er gebeurt als je een tuin niet onderhoudt. Dat heb ik gebruikt in het Paradijs, waar het altijd zomer is en de planten beginnen te woekeren voor je het weet. Adam let erop dat dat niet gebeurt, maar Eva wordt ongelukkig. Zij wil de dingen meemaken."

Maar dat begrijpt Adam niet.
Moeyaert: "Nee. Hij denkt: ze heeft alles wat ze wil, wat heeft ze te klagen? Eva zegt letterlijk "Ik mis het één en ander", hij ziet enkel de natuur en hoe hij die bewerkt voor haar. Hij snapt niet dat zij de dingen wil meemaken, terwijl hij ze wil beheersen. Dat is het verschil tussen man en vrouw denk ik: een man wil macht, wil de dingen kunnen beheersen, terwijl een vrouw alles wil meemaken en de natuur bijgevolg wil laten begaan."

We hebben al het verschil tussen man en vrouw, de erfzonde en de teloorgang van de natuur gehad. Wat is precies de kern van het verhaal?
Moeyaert: "Het Paradijs gaat over elkaar begrijpen. Adam en Eva begrijpen elkaar niet, en zullen dat ook nooit doen. Op het einde van het verhaal gaat het al beter, maar ze zijn duidelijk niet voor elkaar geschapen. Relaties draaien om elkaar begrijpen, of zal ik zeggen: elkaar aanvoelen. Als die basis er niet is, kan het niet lukken. Dat heb ik sinds Het is de liefde die we niet begrijpen geleerd."

De allusies op de teloorgang van de planeet zijn toeval?
Moeyaert: "Het is grappig hoe iedereen zijn eigen invulling aan het verhaal geeft. De recensent van De Morgen haalde er ook vooral het milieuverhaal uit. Terwijl dat niet echt de insteek is, maar je kunt het zo lezen."

Dat komt misschien omdat er zoveel onuitgesproken blijft dat de lezer verplicht wordt om bepaalde zaken zelf in te vullen?
Moeyaert: "Misschien heb ik dat stijlkenmerk, dat mij eigen is, erg ver doorgedreven. Ik heb nog nooit meegemaakt dat er zoveel verschillende invullingen aan een verhaal worden gegeven, dus het kan dat ik veel openingen gelaten heb. Wat ik niet erg vind, trouwens."

Nadat ik het verhaal gelezen had, bleef ik met een donker, somber gevoel achter. De muziek is echter helemaal niet somber. Is dat opzettelijk?
Moeyaert: "Het is geen somber verhaal. Je hoort het in mijn stem als ik het verhaal voorlees. (Het boek gaat gepaard met een cd waarop de muziek van het Ensemble afgewisseld worden met de voordracht van het boek door Moeyaert, nvdr.) De idee naar de dood te verlangen, is niet slecht. Zonder de dood is het leven niet compleet. Waarom zo bang voor de dingen die je mist in het leven? Ook de tekeningen worden af en toe "somber" genoemd. Waarom dat is, weet ik niet. Ik noem ze: puur. Bekijk de laatste plaat, waarop Eva trots en in balans staat. God maakte haar ondergeschikt aan Adam, maar gedurende het verhaal drukt ook zij haar stempel op de feiten; ze overhaalt Adam om de natuur zijn gang te laten gaan en volop te leven. Om de dood te accepteren. Op het einde is ze dan ook gelijkwaardig aan Adam en is er een evenwicht bereikt in het Paradijs. Dat is toch niet somber?"

God is opvallend afwezig. Was dat een bewuste keuze?
Moeyaert: "Als je het evangelie leest, vind je God ook nergens terug. Adam en Eva worden als het ware gedropt in het Paradijs. In mijn verhaal vallen ze door het bladerdak. Zo voelt het namelijk voor hen aan: alsof ze in het Paradijs gegooid worden. Die val is nog niet de zondeval, maar het begin van het verhaal. Naast de geschriften was er ook het vertellersperspectief dat ik wilde veranderen; in het vorige verhaal was ik de verteller, een ik die God aan het werk zag. Die insteek wilde ik opnieuw, maar deze keer niet tegenover God, maar tegenover Eva."

Denk je dat in de moderne samenleving nog tijd gemaakt wordt om de dingen te laten begaan en ze echt mee te maken?
Moeyaert: "Tijdens de voorstellingen merk ik dat de mensen verleerd zijn om naar het ware van het leven te kijken. Daarom hebben ze opnieuw nood aan een basis, aan iets om aan vast te houden. Dat vinden ze onder andere in onze voorstellingen. Tijdens de tournee zit ik op een hoge stoel, vanwaar ik het hele publiek kan zien. Hun gezichtsuitdrukkingen en reacties na afloop doen me heel veel deugd en zeggen me dat het goed is."

Recensie Het Paradijs
Recensie Mama Tandoori

Kinderboek in zevenmijlslaarzen

Het Paradijs is het vervolg op De schepping, opnieuw een kinderboek op muziek dat ook voor volwassenen een boodschap heeft. Hoe diep die boodschap gaat, hangt van de lezer af. In het beste (of net het slechtste?) geval word je helemaal van je sokken geblazen.

De zondeval

Het verhaal achter het Paradijs is u ongetwijfeld bekend. Een naakte man en vrouw, een slang, een appel. En natuurlijk het Paradijs is al zijn glorie. In Moeyaerts versie moet je even zoeken naar deze elementen. Adam en Eva zijn gemakkelijk te herkennen, maar het Paradijs lijkt een op hol geslagen oerwoud en de slang en appel zijn nergens te bespeuren. Dat lijkt de zaken er gemakkelijker op te maken, maar niets is minder waar. Eva mist immers het één en ander. Die vrouwen toch.

Adam begrijpt niet wat Eva mist; ze heeft alles. Hij bewerkt de aarde voor haar, vermijdt dat het Paradijs begint te woekeren. Dat Eva net niet wil dat alles gecontroleerd wordt en ze het leven wil (laten) leven, ziet hij niet in. Ze wil alles: het leven en de dood. Net dat is de erfzonde; verlangen naar de dood terwijl je in het Paradijs leeft, hoort niet.

Troubles in paradise

In het begin waren Adam en Eva gelukkig. Ze waren letterlijk en figuurlijk nooit alleen. Het duurt echter niet lang, of ze beginnen uit elkaar te groeien. Je merkt aan alles dat Eva niet gelukkig is; ze zucht en steunt terwijl hij het haar naar haar zin probeert te maken. Ze slaapt niet goed meer. De situatie gaat van kwaad naar erger, tot Adam uiteindelijk toegeeft; ze zullen de natuur laten voor wat hij is. De vrouwelijke lange tenen moeten zich niet aangesproken voelen; het is niet de bedoeling van de schrijver de vrouwelijke onredelijkheid, dan wel de kern van een relatie in de verf te zetten. Want ook al lees je het verhaal slechts oppervlakkig, je kan er niet omheen dat een relatie niet staande houdt zonder wederzijds begrip.

Aarde aan God

Ook al wijkt het verhaal vanaf de eerste regel al sterk af van de gekende geschriften (die hoop en al maar enkele alineas lang zijn), toch is het een verrassing dat God volledig afwezig is in dit boek. Wie het niet weet, of verkiest het te negeren, leest dus gemakkelijk over het feit dat Het Paradijs over het scheppingsverhaal gaat. Het kan net zo goed om een modern, naakt avontuur gaan. Moeyaert is er opnieuw als geen ander in geslaagd universele en fundamenteel menselijke gevoelens zo simplistisch op papier te zetten dat je hoe dan ook verdwaasd achterblijft.

Tussen de regels

Moeyaerts kenmerkende stijl, waarin de eigenlijke inhoud tussen en niet in de regels staat, zegeviert eens te meer in dit verhaal dat slechts op het eerste zicht kinderlijk eenvoudig is. Het bewijs hiervoor ligt in de reeds verschenen recensies. Iedereen lijkt er een andere lezing en betekenis op na te houden. Wie de ware betekenis van het verhaal en de sobere maar daarom niet sombere tekeningen van Erlbruch wilt begrijpen, doet er goed aan de bijhorende cd te beluisteren. Hierop staan de muziek van het Nederlands Blazers Ensemble en de voordracht van het verhaal door Bart Moeyaert zelf. Hoewel je een somber timbre van de muziek en de stem verwacht, is het tegendeel waar: beide zijn onmiskenbaar vrolijk. Dat is wat mij betreft dan ook de moraal van dit oeroude verhaal.

Interview met Bart Moeyaert

Recensie Mama Tandoori